Jesteś w: Inny świat

Tło historyczne „Innego świata”

Autor: Karolina Marlęga     Serwis chroniony prawem autorskim

„Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego to dzieło, które ciężko zrozumieć, nie znając historycznego kontekstu opisanych w nim wydarzeń. Akcja powieści jest głęboko osadzona w realiach społeczno-politycznych okresu drugiej wojny światowej, ale porusza także wiele wcześniejszych aspektów, związanych zwłaszcza z dziejami bolszewickiej Rosji.

Przede wszystkim „Inny świat” stanowi świadectwo istnienia sowieckich obozów koncentracyjnych. Dziś wydaje się to oczywiste, ale w latach czterdziestych fakt zsyłania więźniów politycznych na Syberię był pilnie strzeżoną tajemnicą. Należy pamiętać, że po agresji III Rzeszy na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku (wówczas zerwany został historyczny pakt Ribbentrop-Mołotow) Stalin stał się sojusznikiem aliantów w walce z Hitlerem. Dlatego też alianci starannie dbali o to, by na jaw nie wychodziły żadne zbrodnie dokonywane przez ZSRR. W wyniku tego Europa i świat długo nie wiedziały o tym, że nie tylko Niemcy prowadziły politykę obozów koncentracyjnych w czasach drugiej wojny światowej. Nawet kiedy Joseph Goebbels – pierwszy minister propagandy III Rzeszy – publicznie ogłosił, że na rozkaz Stalina w lesie katyńskim rozstrzelano ponad piętnaście tysięcy polskich oficerów i jeńców wojennych, aby w ten sposób wbić „klin” pomiędzy sowietów a aliantów, Zachód uznał to za wierutne kłamstwo. Podobnie traktowane były relacje Polaków, którzy powrócili z łagrów.

Herling-Grudziński dokonał w „Innym świecie” ciekawej analizy totalitaryzmu stalinowskiego, który dla swoich potrzeb wykorzystał istniejący już znacznie wcześniej w carskiej Rosji system łagrów. Pierwsze karne zesłania na Syberię miały miejsce już w XVI wieku. Trafiali tam głównie kryminaliści i więźniowie polityczni, a początkowo władze nie przywidywały dla nich powrotu. Zsyłano ich tam, gdzie brakowało rąk do pracy, w ten sposób kolonizując nieprzyjazne terytorium.

Z czasem karne zesłania na Syberię zaczęto nazywać „katorgą” (wyraz ten pochodzi od greckiego słowa „kateirgon” – zmuszać). Z biegiem czasu wyróżniano dwa rodzaje katorgi – terminową i wieczystą, ta druga stanowiła zamiennik kary śmierci. Od XVIII wieku na Syberię zsyłani byli także Polacy, głównie jeńcy wojenni lub więźniowie polityczni.

Kiedy po wielkiej rewolucji 1917 roku władzę w Rosji przejęli bolszewicy wydawać się mogło, że już nigdy nikt nie trafi na katorgę, przecież znaczna część z nich na własnej skórze odczuła czym jest zesłanie. Jednak to właśnie głoszący komunistyczne hasła równości i braterstwa rewolucjoniści udoskonalili „syberyjską machinę śmierci” tworząc pierwsze łagry, czyli obozy koncentracyjne. Twórcami nowej katorgi byli Włodzimierz Lenin, Feliks Dzierżyński i Lew Trocki. Zwłaszcza ten ostatni głośno domagał się, by utworzono specjalne miejsce dla „pasożytniczego elementu”, który należy wyplenić z socjalistycznego społeczeństwa i odseparować.

Za wrogów nowego ładu uważano głównie byłych oficerów armii carskiej, którzy odmówili przystąpienia do Armii Czerwonej, kontrrewolucjonistów, „burżujów”, popów i wszystkich, wobec których istniały chociażby podejrzenia o hołdowaniu innej ideologii niż bolszewicka. Licznie powstające obozy stworzyły swoistą gęstą sieć rozciągającą się na całej Syberii, którą po latach Aleksander Sołżenicyn określił mianem „Archipelagu GUŁag” (od rosyjskiej nazwy Gławnoje Uprawlenije Isprawitielno-Trudowych Łagieriej i Kolonij – Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy). Po przejęciu władzy przez Stalina system łagrów jeszcze bardziej rozbudowano. Szacuje się, że w okresie drugiej wojny światowej i kilku lat po jej zakończeniu w sowieckich obozach na Syberii przebywało na stałe około dwunastu milionów ludzi. Historycy doliczyli się ponadto, iż od 1917 roku do śmierci Stalina (1953 roku) śmierć w łagrach poniosło ponad siedemdziesiąt milionów zesłanych.

Ważnym wydarzeniem historycznym z punktu widzenia „Innego świata” było bez wątpienia podpisanie paktu Sikorski-Majski. Układ zawarty 30 lipca 1941 roku w Londynie przywracał stosunki dyplomatyczne pomiędzy Polską a ZSRR, które zostały zerwane 17 września 1939 roku (wkroczenie wojsk sowieckich). Do porozumienia pomiędzy zwaśnionymi państwami doprowadził rząd Wielkiej Brytanii, któremu po agresji III Rzeszy na ZSRR zależało na koalicji z Rosjanami, a wcześniej zobligował się wobec Polski. Na mocy układu możliwe było utworzenie korpusu wojska polskiego na terenie ZSRR, a także zwolnienie z więzień wszystkich obywateli Rzeczpospolitej odbywających kary na terenie Związku Radzieckiego. Stosunki dyplomatyczne pomiędzy Polską a ZSRR zostały ponownie zerwane 25 kwietnia 1943 roku, kiedy na jaw wyszła zbrodnia katyńska.



  Dowiedz się więcej